Saga kvenna við upphaf 20. aldar

Höfundur: Sólveig Kristjánsdóttir

Þetta er wikibók um sögu kvenna við lok 19. aldar og í upphafi 20. aldar á Íslandi. Sagt er frá helstu konum í þeirri baráttu sem konur stóðu í fyrir auknum réttindum kvenna á þessum tíma. Hentar sem hluti af námsefni í félagsfræði, stjórnmálafræði og sögu.

Inngangur - örstutt

Á Íslandi átti barátta kvenna fyrir auknum réttindum sér stað, eins og víðs vegar í vestrænum heimi í lok 19. aldar og við upphaf þeirrar 20. þegar lýðræðið var að festast í sessi sem stjórnarform. Við upphaf baráttunnar var megináherslan ekki sú að eiga fulltrúa á þingi, heldur jafns réttar á við karla til að kjósa og frelsi til þátttöku. Að auki þurfti að gæta að stöðu kvenna í þjóðfélaginu og auka réttindi þeirra. Það voru konur af efri stéttum sem börðust fyrir þessum auknu réttindum kvenna. Kosningarétturinn var á þessum tíma bundinn ýmsum skilyrðum og ekki eingöngu kyni. Konur öðluðust formlegan rétt til að kjósa og vera í kjöri til Alþingis árið 1915. Kosningarétturinn var þó bundinn því skilyrði að þær væru orðnar fertugar og skyldi aldurinn lækka um eitt ár á hverju ári uns hann væri kominn niður í 25 ár líkt og hjá körlum. Þegar ljóst var að kosningaþátttaka kvenna breytti litlu sem engu var aldurinn lækkaður fyrr en til stóð eða árið 1920.

kosningarétturinn

Áður en Ísland varð lýðræðisríki höfðu konur haft kosningarétt en því var breytt með lagasetningu. Árið 1882 var leitt í lög á Íslandi að „... ekkjur og aðrar ógiftar konur sem stæðu fyrir búi eða ættu á annan hátt með sig sjálfar skyldu hafa kosningarétt til sveitarstjórna og sýslunefnda.” (Bragi Guðmundsson og Gunnar Karlsson 1988:160). Talið er að þessi lög hafi verið svo snemma á ferðinni hér á Íslandi þar sem ekki var óalgengt að ógiftar konur rækju bú og var stærsti hluti þeirra ekkjur. Mikið var um ekkjur á þessum tíma, þar sem sjórinn var óvæginn sem fyrr, og á þessum árum sóttu karlmenn sjóinn á opnum bátum, hvort sem var að sumri til eða að vetri. Þrátt fyrir lagasetninguna vantaði enn heilmikið á að konur nytu jafnréttis á við karlmenn og það er ekki fyrr en eftir aldamótin að kosningaréttur kvenna fer að aukast. Giftar konur í Reykjavík og Hafnarfirði fengu kosningarétt til bæjarstjórnarkosninga árið 1907 og í kjölfarið buðu konur í Reykjavík fram sérstakan kvennalista við bæjarstjórnarkosningarnar árið 1908. Þær fengu flesta bæjarfulltrúa í þessum kosningum, eða fjóra af 15. Það var í framhaldi af þessu árið 1909 að leitt var í lög að allar giftar konur og vinnukonur sem greiddu útsvar höfðu rétt til þátttöku í sveitastjórnarkosningum um land allt. (Bragi Guðmundsson og Gunnar Karlsson (1988:160-161)

Kvennaframboðin

Sérstök kvennaframboð fóru fram hér á landi á árunum 1908-1926. Þessir kvennalistar höfðu sérstöðu í heiminum fyrir gott gengi, þar sem konur náðu hvergi annars staðar slíkri velgengni. Það má því segja að kvennaframboðin höfðu mikið að segja í sögu kvenna og hvöttu konur áfram. (Auður Styrkársdóttir (1982:17) Á þessum tíma var staða Reykjavíkur sérstök bæði í efnahagslegu og pólitísku tilliti auk þess að öll helstu aðsetur viðskipta og þjónustu voru með aðsetur þar. því hafi náðst sú undirstaða í Reykajvík sem þurfti til þess að stofna félagslegar hreyfingar, þar á meðal félagshreyfingu kvenna. Hugmyndir um sérstaka kvennalista voru víða í Evrópu í upphafi 20. aldar. Þessir listar áttu alls staðar litlu gengi að fagna, nema á Íslandi. Eins og fram hefur komið buðu konur fyrst fram til bæjarstjórnar sérstakan kvennalista í Reykjavík árið 1908 og hlutu þær 27,6% atkvæða og fjóra fulltrúa af 15. Konur héldu áfram að bjóða fram kvennalista í Reykjavík fram til ársins 1916 og einnig urðu framboð kvenna á Akureyri og á Seyðisfirði. Það er svo árið 1922 sem konur bjóða fram sérstakan kvennalista í landskjöri til Alþingis og fengu þar 22,4% atkvæða. Þetta mikla fylgi kvennalista í byrjun 20. aldar er einsdæmi í sögu kvenréttinda.(Auður Styrkársdóttir (1982:12)

Bríet

Bríet Bjarnhéðinsdóttir (1856 - 1940) er sú kona sem hæst ber þegar farið er yfir byrjun kvenfrelsisins hér á Íslandi. Hún hélt frægan fyrirlestur fyrir troðfullu húsi í lok árs 1887 sem auglýstur var „Fyrirlestur um hagi og rjettindi kvenna” (Auður Styrkársdóttir (1997:48) Bríet fór þar vel yfir stöðu kvenna á þessum árum, ekki bara á Íslandi heldur einnig í Evrópu og Bandaríkjum. Hún sagði frá því hvernig konur væru smátt og smátt að fá aukin réttindi, bæði til náms og starfa. Hún vakti einnig í lokin athygli á launamum kvenna og karla sem henni þótti óréttlátur og konum í óhag. (Bríet Bjarnhéðinsdóttir 1997:364) Bríet stóð að stofnun Hins íslenska kvenfélags 1894 og Verkakvennafélagsins Framsóknar 1914. Hún stofnaði og var formaður Kvenréttindafélags Íslands frá stofnun árið 1907 til 1911 og svo aftur 1912 til 1926, og var hún fulltrúi þess á mörgum alþjóðaþingum. KRFÍ er starfandi enn í dag og er elsta kvenfélag á Íslandi og þó víða væri leitað (http://www.briet.is/brietarsagabjarn.htm) Bríet hafði ferðast um Norðurlönd og kynnst þar baráttukonum fyrir auknum réttindum kvenna, bæði frá Norðurlöndum og Bandaríkjunum. Stofnun KRFÍ er því að erlendri fyrirmynd, en Bríet var í bréfasambandi við þær konur sem hún hafði kynnst á Norðurlöndum. Efst á baugi KRFÍ í byrjun var fyrst og fremst að berjast fyrir auknum áhrifum og réttindum kvenna í stjórnmálum.(Auður Styrkársdóttir (1982;35). Kvenréttindafélagið hafði frumkvæði að framboði sérstaks kvennalista í samstarfi við fimm önnur kvenfélög í Reykjavík og var Bríet í hópi þeirra sem buðu sig fram. Erfiðlega gekk í byrjun að fá frambjóðendur úr röðum kvenna en að lokum gáfu kost á sér auk Bríetar þrjár virtar konur. Það voru þær Katrín Magnússon, formaður Hins íslenska kvenfélags, Þórunn Jónassen, formaður Thorvaldsensfélagsins og Guðrún Björnsdóttir mjólkursali. Bríet starfaði sem bæjarfulltrúi í Reykjavík frá 1908 til 1912 og aftur 1914 til 1920. Þessi mikli baráttujaxl í málefnum kvenna á mikinn grunn að þeim árangri sem náðist í þeirri baráttu sem stóð um réttindi kvenna í byrjun 20. aldar og eiga íslenskar konur henni mikið að þakka.

Heimildir

Auður Styrkársdóttir (1982). Kvennaframboðin 1908-1926. Reykjavík: Félagsvísindadeild Háskóla Íslands, Örn og Örlygur.

Auður Styrkársdóttir (Forspjall), (1997). J.S. Mill – Kúgun kvenna. Reykjavík: Hið íslenzka bókmenntafélag.

Auður Styrkársdóttir (1998). From Feminism to Class Politics. Sweden: Umeå University.